Wybrane pojęcia z duchowości ignacjańskiej w opracowaniu o. Dariusza Michalskiego SJ
Adoracja
Adoracja jest formą modlitwy wyrażającą zasadniczą postawę duchową człowieka, którą św. Ignacy wyraził w słowach „Fundamentu”: „Człowiek jest stworzony, aby Boga, swego Pana chwalił, czcił i Jemu służył” (ĆD 23). Właśnie ta wewnętrzna postawa ukierunkowania człowieka całkowicie na Boga stanowi sedno Adoracji. W trakcie rekolekcji formą jej praktykowania jest wspólna modlitwa w ciszy (często rozpoczynana i kończona śpiewem). Nie ma ona żadnej określonej formy wyrażania uwielbienia Bogu. Każdy z rekolektantów jest zaproszony do znalezienia własnej formy modlitwy, która wyrażałaby uwielbienie i uznanie wspaniałości Boga a jednocześnie wdzięczność za dar własnego życia. W czasie Adoracji niektórzy posługują się bardzo ubogim zewnętrznie sposobem modlitwy zwanym „modlitwą serca”. Polega on na wypowiadaniu w sercu jednego słowa lub krótkiego zdania. Zazwyczaj wypowiada się imię Jezus lub zdanie zaczerpnięte z Pisma Świętego. Taka modlitwa pomaga skupić się przede wszystkim na przyjęciu Bożej obecności i otwarciu na Boże działanie rezygnując z własnej aktywności. Pomaga to uświadomić sobie, że sami z siebie niczego nie możemy i że oddawanie chwały Bogu jest Jego łaską i darem, na który możemy jedynie się otworzyć i go przyjąć. Jest dziełem Boga w nas.
Dziennik duchowy
Osoby odprawiające Ćwiczenia zachęcane są do zapisywania w notatniku własnego planu dnia oraz refleksji i obserwacji z modlitwy. Tego typu dziennik duchowych służy pomocą w dzieleniu się z osobą towarzyszącą. Może także stanowić punkt odniesienia po powrocie do domu jako materiał pomocny do osobistego przygotowania medytacji. Właściwie prowadzony dziennik duchowy może służyć pomocą w pogłębianiu kontaktu ze sobą samym.
Konferencja
Jest to zazwyczaj forma wykładu, trwająca ok. 45-60 min. prowadzona przez rekolekcjonistę lub innego kierownika duchowego. Jej temat stanowi objaśnienie któregoś z elementów Ćwiczeń duchowych lub szersze omówienie wybranego tematu z duchowości chrześcijańskiej np. dotyczącego obrazu Boga. Czasem konferencje nawiązują do elementów psychologicznych jak np. uczucia, pragnienia itp.
Kierownictwo duchowe – towarzyszenie duchowe
W trakcie odprawiania Ćwiczeń duchowych rekolektant spotyka się codziennie na osobistą rozmowę z kierownikiem duchowym zwanym również osobą towarzyszącą. To drugie określenie stosowane jest częściej, gdyż zwraca uwagę na to, że pierwszym kierownikiem duchowym jest sam Bóg. Osoba towarzysząca jest jedynie kimś, kto towarzyszy rekolektantowi na drodze Ćwiczeń duchowych. Stoi niejako z boku. . Spotkanie z osobą towarzyszącą ma pomóc osobie odprawiającej rekolekcje w lepszym przyswojeniu sobie metody modlitwy (medytacji, rachunku sumienia), radzenia sobie z wchodzeniem w rytm rekolekcji, jak i w uczeniu się odnoszenia rozważanego Słowa Bożego do własnego życia tak, aby nie pozostać jedynie na poziomie jego teoretycznego rozumienia. Chodzi więc o naukę odczytywania, co Bóg mówi do rekolektanta w konkretnej sytuacji życiowej, w której się znajduje. W tym celu rekolektant dzieli się swoimi przeżyciami w duchu wolności, a osoba towarzysząca pomaga mu w rozpoznaniu poruszeń duchowych, które rodzą się w czasie medytacji i poza nimi. Wypowiedzenie poruszeń przed osobą towarzyszącą pomaga rozpoznać ich źródło – skąd pochodzą i w jakim kierunku popychają rekolektanta. Dzielenie się poruszeniami pomaga nabrać potrzebnej wolności wobec nich. Kierownik duchowy pozostawia przestrzeń rekolektantowi starając się przede wszystkim wysłuchać jego poruszeń i czasem odnieść się do nich w krótkiej wypowiedzi. Nie może zastępować głosu Boga. Ma uczyć rekolektanta lepszego wsłuchiwania się w ten głos właśnie na drodze rozumienia czym są poruszenia duchowe i w jaki sposób można je odczytywać samodzielnie.
Pułapką, która może towarzyszyć rekolektantowi jest postawa „zawieszania się” na osobie towarzyszącej poprzez uznanie jej za najważniejszy autorytet. Spotkanie z osobą towarzyszącą ma prowadzić z jednej strony do uczenia się dzielenia sobą. Z drugiej strony prowadzi do większej samodzielności i podejmowania własnych decyzji na drodze życia duchowego. Owocem rozmowy duchowej jest bowiem pogłębione poznanie siebie, Boga oraz większa wrażliwość na wymiar duchowy. Całość rozmowy trwa ok. 20-25 min. i jest objęta całkowitą tajemnicą.
Medytacja
To forma osobistej modlitwy – rozważania Słowa Bożego. Ma swój określony schemat, który wyznacza rytm 45-60 min. samodzielnego rozważania. Medytacja poprzedzona jest osobistym przygotowaniem do modlitwy na bazie podanego wcześniej wprowadzenia. W trakcie medytacji nie zapisuje się żadnych poruszeń. Po jej zakończeniu odprawia się tzw. refleksję po modlitwie, w czasie której rekolektant zapisuje uwagi, które mogą pomóc w dalszym owocnym jej odprawianiu, a także służyć pomocą w dzieleniu się jej owocami z osobą towarzyszącą.
Milczenie
Jest koniecznym warunkiem, aby móc usłyszeć Boga, gdyż przemawia do człowieka w sposób subtelny i delikatny. Rekolekcyjne milczenie stawia wymóg zarówno zewnętrznego milczenia polegającego na rezygnacji z wypowiadania słów, komunikowania się tak z innymi osobami odprawiającymi rekolekcje jak i z osobami na zewnątrz – także poprzez wyłączenie telefonu komórkowego oraz rezygnację z podejmowania innych działań jak dodatkowa lektura lub poszukiwanie różnych bodźców. Milczenie zewnętrzne ma prowadzić do milczenia wewnętrznego – stopniowego uspokojenia myśli i pokoju serca. W takich stanie ducha można wyraźniej usłyszeć Boga oraz spotkać się z samym sobą. Milczenie obowiązuje przez cały czas trwania rekolekcji poza rozmowami z kierownikiem duchowym. Ćwiczenia stanowią okazję do uczenia się postawy milczenia.
Plan dnia
W trakcie rekolekcji podawany jest plan dnia wyznaczający rytm codziennego funkcjonowania. Oprócz podanych punktów dnia rekolektant może uzupełnić go własnymi punktami obejmującymi pobudkę, wyznaczone przez siebie godziny medytacji, indywidualny czas na rozmowę z osobą towarzyszącą, spacer, czas wieczornej modlitwy rachunkiem sumienia oraz kładzenia się spać.
Dla wielu osób wierność spisanemu przez siebie planowi dnia umożliwia odnalezienie własnego rytmu modlitwy i odpoczynku, często zaburzonego lub niemożliwego do realizacji w codzienności poprzez pośpiech czy nieregularne lub uciążliwe obowiązki.
Plan dnia wprowadza harmonię, uczy wewnętrznej dyscypliny oraz stwarza właściwą przestrzeń na modlitwę i odpoczynek. Zalecaną formą praktykowania odpoczynku jest trwający około godziny spacer.
Poruszenia duchowe
W trakcie odprawiania rekolekcji rekolektant w spotkaniu ze Słowem Bożym doświadcza wewnętrznych poruszeń. Przybierają one formę odczuć na trzech poziomach. Na płaszczyźnie intelektualnej dają znać o sobie w postaci zrozumienia sensu rozważanego Słowa Bożego oraz w odnalezieniu odniesienia go do własnego życia. Na płaszczyźnie emocjonalnej wyrażają się w uczuciach, które płyną ze spotkania ze Słowem Bożym – z odniesienia go do konkretnych przeżyć z przeszłości lub w odniesieniu do aktualnej sytuacji życiowej. Uczucia te informują rekolektanta o jego sposobie przeżywania relacji z Bogiem, ludźmi i w odniesieniu do samego siebie. Mówią też o jego stosunku do świata stworzeń. Są wyrazem jego potrzeb, pragnień czy wewnętrznych nastawień. Stanowią niejako papierek lakmusowy niewidocznego na pierwszy rzut oka stanu serca i ducha. Trzecią formą poruszeń są poruszenia woli, które prowadzą w kierunku podjęcia lub zaprzestania jakiegoś działania.
Poruszenia duchowe mają charakter bądź to pocieszenia, bądź to strapienia. Pocieszenie jest każdym wzrostem wiary, nadziei i miłości. Strapienie przeciwnie: umniejszeniem wiary, nadziei i miłości.
Punkta
Zwane są również wprowadzeniem do medytacji, które podawane jest przez osobę prowadzącą rekolekcje (rekolekcjonistę). Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa punctum. W zamyśle św. Ignacego wprowadzenia do medytacji powinny być podawane w sposób zwięzły właśnie w formie kilku punktów do osobistego rozważenia. Stanowi ono zazwyczaj krótki komentarz do Słowa Bożego, rzadziej do jakiegoś tekstu Ćwiczeń duchowych. Ma na celu pomoc w osobistym przemodleniu fragmentu Pisma Świętego i odniesieniu go do własnego życia.
Ignacjański Rachunek sumienia
Jest to forma modlitwy, osobistego spotkania z Bogiem, przewidziana do codziennego praktykowania. Zawiera 5 krótkich punktów – etapów modlitewnej refleksji, które pozwalają osobie spotkać się z Bogiem i samym sobą w spojrzeniu na rzeczywistości swego codziennego życia. W trakcie rekolekcji Fundamentu uczestnicy poznają metodę ignacjańskiego rachunku sumienia i są zaproszeni do jego samodzielnego praktykowania, zarówno w trakcie rekolekcji jak i po ich zakończeniu. Na rachunek sumienia przewiduje się czas nie przekraczający 15 min.
Rekolekcje ignacjańskie (Ćwiczenia duchowe)
Jest to forma kilkudniowych (5-8 dni) rekolekcji w milczeniu. Prowadzi do osobistego spotkania z Bogiem. Jest okazją do lepszego poznania Boga i siebie. Nazywane są rekolekcjami ignacjańskimi, gdyż ich autorem jest św. Ignacy Loyola (1491-1556), założyciel zakonu Jezuitów. W książeczce „Ćwiczenia duchowe” opisał treść rekolekcji i sposób ich odprawiania. Stanowi ona podręcznik udzielania Ćwiczeń dla prowadzącego. Nie zaleca się jej czytania przez rekolektantów. Pierwszym etapem Ćwiczeń są rekolekcje pod nazwą: „Fundament”. Trwają 5 dni. Odprawia się je w milczeniu i odosobnieniu od codziennych zajęć i kontaktów z innymi. Mają formę zamkniętą, to znaczy wymagają wyjazdu z miejsca zamieszkania i pobytu w domu rekolekcyjnym wraz zakwaterowaniem i wyżywieniem. Na codzienny program rekolekcji składają się:
– wprowadzenia do medytacji
– 3-4 samodzielne medytacje po ok. 45-60 min.
– rozmowa z kierownikiem duchowym (osobą towarzysząca w rekolekcjach)
– konferencja
– Eucharystia
– Adoracja Najświętszego Sakramentu
– rachunek sumienia
– spacer lub inna forma odpoczynku
Rekolekcjonista
To osoba prowadząca rekolekcje albo inaczej udzielająca Ćwiczeń duchowych. Zazwyczaj jest nią kapłan, jezuita. Czasem może to być siostra zakonna lub też osoba świecka. Wszystkie osoby delegowane do prowadzenia rekolekcji mają osobiste doświadczenie przeżycia Ćwiczeń duchowych oraz misję ze strony osób odpowiedzialnych za dom rekolekcyjny do ich przeprowadzenia.
Rekolektant
Osoba, która odprawia lub inaczej przyjmuje Ćwiczenia duchowe prowadzone przez rekolekcjonistę. Na rekolekcje ignacjańskie zapraszamy osoby pełnoletnie, które mają szczere pragnienie przeżycia Ćwiczeń z pobudek religijnych. Ich decyzja o udziale jest dobrowolna. Są gotowe do uczestniczenia we wszystkich punktach rekolekcyjnego programu. Dysponują gotowością i zdolnością do dzielenia się z osobą towarzyszącą swoimi osobistymi przeżyciami i poruszeniami z modlitwy. Mają wystarczający wgląd w siebie i są gotowe do zachowania wewnętrznego skupienia i milczenia. Na rekolekcje przyjmujemy osoby, które dysponują pewną dojrzałością i równowagą psychofizyczną.
Samotność
Każdy z rekolektantów odprawia rekolekcje indywidualnie, choć zazwyczaj są one organizowane w grupach. Samotność jest podstawowym doświadczeniem egzystencjalnym człowieka i niezbędnym składnikiem ludzkiego życia.
Tworzy przestrzeń spotkania się z Bogiem, które zakłada zdolność do zrezygnowania na czas rekolekcji z relacji i kontaktów, którymi żyjemy na co dzień po to, aby w pełni stać się dostępnym dla Boga. Samotność pozwala również na spotkanie się ze sobą samym, co często umyka pośród codziennego życia. Przeszkodą oprócz licznych obowiązków może być także fałszywe przekonanie o swojej niegodności czy niezasługiwaniu na dobroć Bożej miłości. Zgoda na przestrzeń samotności w rekolekcjach jest niczym innym jak zgodą na przyjęcie Bożej miłości skierowanej osobiście do siebie. Stanowi też wyraz zgody na bycie pokochanym takim, jakim się jest, z całym bagażem swoich niedoskonałości. Aby mogło się to dokonać w trakcie rekolekcji konieczna jest forma odosobnienia rozumiana nie tyle jako negatywne odcięcie od tego, co daje satysfakcję w codzienności, lecz jako pozytywne ogołocenie siebie, które stwarza przestrzeń na przyjęcie Bożej miłości.
Rekolekcyjne doświadczenie samotności może być wielką pomocą w twórczym i pogodnym jej przeżywaniu w codziennym życiu. Stanowi bowiem element każdego powołania: małżeńskiego, kapłańskiego, konsekrowanego czy życia samotnego dla większego dobra Kościoła.
Uczucia
Są to wewnętrzne stany emocjonalne, które prowadzą człowieka do podjęcia konkretnego działania lub zaprzestania aktualnej aktywności. Są więc pewnego rodzaju energią emocjonalną konieczną do funkcjonowania. Poza tym informują o aktualnych potrzebach. Kiedy doświadczane są jako stany przykre stanowią informację o potrzebach niezaspokojonych. Kiedy przeżywane są jako stany przyjemne informują o zaspokojonych potrzebach.
Są darem Boga danym po to, aby służyły pomocą w osiągnięciu zbawienia. Mamy więc z nich korzystać w taki sposób, aby pomagały w zmierzaniu do Boga na drodze służby bliźniemu i niezbędnej dbałości o siebie. Może się to dokonać poprzez ich rozpoznanie – nazwanie, zrozumienie, do czego popychają oraz rozpoznanie czy wskazany przez nie kierunek zgadza się z głosem sumienia i wyznawanymi wartościami. Na końcu domagają się podjęcia decyzji o pójściu za nimi lub nie oraz o sposobie ich realizacji.
Przeszkodą na drodze człowieka do Boga jest podejmowanie automatycznych lub źle rozeznanych decyzji w oparciu o silne stany emocjonalne. Autor Ćwiczeń nazywa je afektami. Mamy stawać się ludźmi uporządkowanymi czyli wybierającymi takie uczucia, które prowadzą do dobra i odrzucającymi pójście za tymi, które od niego odwodzą. Nie oznacza to tłumienia lub negowania uczuć. Dopiero takie życie, w którym energia emocji pomaga człowiekowi żyć na chwałę Bożą św. Ignacy nazywa uporządkowanym.
Uporządkowanie życia
Pod tym terminem kryje się zasadniczy cel rekolekcji ignacjańskich, który św. Ignacy ujął już na samym początku pisząc, że Ćwiczenia duchowe mają za cel: „pozbycie się nieuporządkowanych przywiązań, a gdy się ich już pozbędziemy, żeby szukać woli Bożej i odnajdywać ją w ułożeniu własnego życia tak, by zbawić duszę” (ĆD 1). Dla każdego człowieka będzie to więc oznaczać w praktyce życia coś innego, ale wspólnym mianownikiem tej postawy, będzie takie ułożenie swego życia, w którym Bóg i Jego przykazania będą stanowić punkt odniesienia dla wszystkich podejmowanych działań. Bo takie właśnie życie prowadzi do zbawienia. O tym celu przypomina tzw. modlitwa wstępna, która rozpoczyna każdą medytację, a w której rekolektant prosi „aby wszystkie zamiary, decyzje i czyny były skierowane w sposób czysty do chwały i służby Boskiego Majestatu” (ĆD 46). Uporządkowane życie to takie, które streszcza się w słowach: „Kochać i służyć we wszystkim”.
Uważność
Łączy się bardzo z postawą milczenia. Wyciszenie zarówno zewnętrzne jak i wewnętrzne przygotowuje rekolektanta do bardziej świadomego kontaktu z Bogiem obecnym w otaczającej go rzeczywistości: zarówno w Piśmie Świętym jak i we wszystkim, co nas otacza, włącznie z uważnością na przychodzenie Boga do naszych wnętrz o czym świadczą m.in. poruszenia duchowe. Uważność jest postawą życiową umożliwiającą „szukanie i znajdowanie Boga we wszystkich rzeczach” jak mawiał św. Ignacy Loyola. Umożliwia głębsze spojrzenie na rzeczywistość oczyma wiary, która potrafi dostrzec Bożą obecność i działanie w zwyczajności i codzienności. Jezus w Ewangelii wzywa wielokrotnie do postawy uważności, gdy zachęca: „Czuwajcie” (zob. Mk 13, 35).
Św. Ignacy nawiązuje do tej postawy, gdy mówi o sposobie przeżywania modlitwy: „Nie obfitość wiedzy, ale wewnętrzne odczuwanie i smakowanie rzeczy zadowala i nasyca duszę”. W ten sposób człowiek skupia się na swoim tu i teraz nie szukając dodatkowych bodźców. Uczy się odkrywania radości i zadowolenia z tego, co jest mu dane w aktualnej chwili jego życia. Stawia też granice swoim nieopanowanym pragnieniom posiadania więcej.
W czasie rekolekcji postawa uważności wyraża się m.in. w punktualności oraz traktowaniu wszystkich punktów rekolekcyjnego dnia jako przestrzeni spotkania z Bogiem (nie tylko modlitwy rozumianej w sposób ścisły). Także wolniejsze chodzenie, jedzenie, uważniejsze słuchanie zarówno Słowa Bożego jak i własnego serca pomaga w owocniejszym przeżyciu rekolekcji.
Walka duchowa
W wyniku grzechu pierworodnego odziedziczyliśmy po pierwszych rodzicach skłonność do nieprawości. Ich opór przed pełnym poddaniem się Stwórcy przeszedł na nasze codzienne postawy. Opieramy się woli Bożej wyrażającej się w pokornym uznaniu swego miejsca w świecie jako stworzeń w relacji do Stwórcy. Jesteśmy nieustannie kuszeni, aby poddawać się tej samej pokusie jak Adam i Ewa: stawać się jak Bóg. Wyraża się ona w postawie szukania wszechmocy, władzy, samowystarczalności i osiągania wszystkiego całkowicie samodzielnie – w odłączeniu od Boga. Taka postawa prowadzi do duchowej niewoli wyrażającej się w dążności do grzechu, który z kolei prowadzi do duchowej śmierci.
W tym kontekście walka duchowa polega na podjęciu współpracy ze Stwórcą. Najpierw na uznaniu i zaakceptowaniu swego życia: kondycji bycia stworzeniami – umiłowanymi synami i córkami Boga. To doświadczenie miłości Boga-Ojca prowadzi do drugiej postawy: odrzucania wszystkiego, co choćby pomniejsza naszą godność bycia umiłowanymi dziećmi Boga oraz wybierania tego, co prowadzi do pełni życia rozumianej jako zażyła relacja przyjaźni z Bogiem i służby drugiemu człowiekowi.
Pierwszym krokiem na drodze walki duchowej jest osobiste nawrócenie, które w miarę upływu lat zmienia się w postawę nieustannego nawracania się: odwracania się od zła i wybierania dobra.
Wytrwałość
Pod tym terminem rozumie się postawę stałego i zdecydowanego sposobu realizowania rozpoznanego dobra. Duchowość św. Ignacego bazuje na rozpoznaniu celu, dla którego został stworzony człowiek. Celem nadrzędnym jest osiągnięcie zbawienia czyli dar życia wiecznego. Do jego przyjęcia potrzeba rozpoznania właściwych środków oraz roztropnego korzystania z nich w codziennym życiu. Za środki niewłaściwe św. Ignacy uważa wszystko to, co odciąga człowieka od realizacji celu czyli skupia człowieka na nim samym lub na środkach. Człowiek ma mieć nieustannie na uwadze cel, dla którego został stworzony: życie wieczne. Gdy człowiek skupia się nie na celu lecz na środkach, wtedy środki stają się celem. Za dobre środki św. Ignacy rozumie wszystkie te, które pomagają stawiać Boga na pierwszym miejscu. Czyli takie, które pomagają mu widzieć cel życia i zmierzać do niego zgodnie z zamysłem Stwórcy. Chodzi o takie korzystanie ze środków, które pomaga w pójściu za drogowskazem: „Gdy Bóg jest na pierwszym miejscu, wtedy wszystko inne jest na swoim miejscu”.
Mówi się często o wytrwałości w kontekście różnych postaw życiowych jak np. wytrwałość na modlitwie wbrew rozproszeniom czy zniechęceniu. Wytrwałość ma swoje miejsce w realizacji rozpoznanego powołania do życia w małżeństwie, kapłaństwie, stanie konsekrowanym lub w życiu samotnym dla większego dobra Kościoła. Każde powołanie zakłada postawę wytrwałości w miłości. Mówi o tym św. Augustyn: „Miłość to wybór drogi miłości i wierność wyborowi”.
Największym wrogiem wytrwałości jest zniechęcenie. Mówi się, że zniechęcenie to jedyna przegrana. Często ulegamy zniechęceniu z powodu własnych błędów. Św. Ignacy Loyola mawiał, że „ten, co popełnił błąd, niech nie upada na duchu, bo i błędy pomagają do zdrowia duszy”. Praktykowanie postawy wytrwałości w dążeniu do dobra uświadamia człowiekowi, że w perspektywie wiary nie ma przegranych sytuacji. Że zawsze Bóg czeka na człowieka i zawsze daje mu wystarczającą łaskę do tego, by mógł zacząć od nowa.
